İZMİR’İN BAŞKOMUTANLIK KARARGÂHI UŞAKİZADE KÖŞKÜ…

19. yüzyılda, önemli bir liman kenti olan İzmir, Anadolu’nun en önemli ticaret merkezidir. Bu yüzyılda, İzmir’in azınlıkların ve Levantenlerin etkisiyle Anadolu’nun geleneksel yapısından ağır ağır uzaklaştığı ve İzmir’e batılı unsurların yerleştiği gözlemlenmiştir. İzmir, Batı Anadolu’nun iç ticaretiyle zenginleşmiş ve büyüyen sermayesiyle atılım yapma olanağı yakalamıştır. İşte bu yüzyılda, Uşak’ta yaşayan ve sonradan İzmir’e göç eden bir aileyi kısaca sizlere tanıtacağım. 

Yöresinin en büyük helva tüccarı olan Helvacızade Hacı Ali Efendi, ailenin geleneksel işi olan helvacılıkla yetinmeyip, halıcılığa başlamıştır. Hacı Ali Efendi, “Helvacızade” markasıyla halı dokutup, yabancı ülkelere ihraç etmeye başlamış ve bu işten çok para kazanmıştır. 19. yüzyılın ortalarında İzmir’e göç eden Helvacızade ailesi, Basmane semtinde büyük bir konağa (günümüzün Yeni Sadık Bey Oteli) yerleşmiştir. 

Hacı Ali Bey’in küçük oğlu Sadık Bey, babasının tecrübesinden faydalanarak ticaretin tüm özelliklerini öğrenmiştir. Ancak, “Şark Halı Kumpanyası” adıyla ortaya çıkan bir yabancı şirketin piyasayı hızla ele geçirmesi üzerine Sadık Bey, 300 altınlık sermaye ile büyük bir gelecek gördüğü taşımacılık işine girişmiştir. Sadık Bey, 2.000 develik bir kervan sahibi olarak, İzmir-Aydın arasında yapılan pamuk, tütün, incir, kuru üzüm, buğday, arpa taşımacılığını eline geçirmiştir. Uşakizade ailesi, sadece taşımacılık değil, malları satın alan ve ihracat yapan bir işletme kurmuştur. 

Sadık Bey, Amerikan New York Pamuk Borsası’nda sandalye sahibi olmayı başaran ilk Türk olmuştur. Bu sandalyeyi daha sonra oğlu Muammer Bey devralmıştır.

Yaptığı halıcılık ve kervancılık işleri sonucunda, ekonomik durumunu çok iyi bir konuma getiren Sadık Bey, Karşıyaka İstasyonu’na bitişik bir yazlık köşk yaptırmıştır.

                    

Bu köşk, Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın annesi Zübeyde Hanım’ın 28 gün yaşayıp vefat ettiği köşktür. 

Sadık Bey, Uşakizade ailesinin tamamına yakınının İzmir’e göçmesi üzerine, ailenin ihtiyacına cevap verecek ikinci bir yazlık köşke sahip olmak istemiştir. Sadık Bey, Uşakizade ailesinin şanına uygun yazlık bir konak yaptırmak için İzmir’in çeşitli semtlerinde incelemeler yaptırmıştır. Günün gelenekleri doğrultusunda, İzmir’in değişik semtlerine aynı anda taze kesilmiş et asılmış ve en son bozulan etin bulunduğu yer, İzmir’in en serin yeri olduğu varsayımından hareketle, yapılacak konağın yeri saptanmıştır. İzmir’in Göztepe semtinin bugün “Sadık Bey” adıyla anılan kesiminde 1860 yılında yaptırıldığı tahmin edilen bu köşk, böyle bir araştırma sonucu yaptırılmıştır. Mithatpaşa Caddesi’nden yüz yirmi basamakla çıkılan bu köşk, “Beyaz Köşk”, “Mor Salkımlı Köşk” ve “Uşakizade Köşkü” gibi adlarla da anılmıştır.

Uşakizade Köşkü zeminle birlikte üç katlıdır. İlk katın balkonuna; iki yandan yükselen merdivenlerle çıkılır. Köşkün ön yüzünde köşkle yaşıt mor salkım ağacı yer alır. Köşkün birinci katı çok serin olduğundan yazın en çok kullanılan bu bölümdür. Bu katta dört oda bulunmaktadır. Bu bölümdeki yemek odası aynı zamanda salon vazifesini de gören büyükçe bir odadır. Gazi Mustafa Kemal Paşa ile Latife Hanım’ın nikâhı bu odada kıyılmıştır. Girişte bulunan koridorun solundaki oda köşkün başodasıdır. Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya çalışma odası olarak ayrılan bu oda, Gazi’ye buraya beş ayrı gelişinde toplam doksan bir gün ev sahipliği yapmıştır. Sağdaki oda ise köşkün diğer misafir odasıdır. Tahta merdivenlerle çıkılan üst katta ise bir koridora açılan karşılıklı üçer tane olmak üzere toplam altı oda vardır. Bu katın köşelerinde dört yatak odası bulunmaktadır. Merdivenden çıkılınca soldaki ilk oda Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın yatak odasıdır. Ortalardaki iki oda ise, ailenin gece kullandığı oturma odalarıdır.

Halit Ziya Uşaklıgil, Uşakizade Köşkü’nü şöyle anlatır:

“Bir yamaç üstünde ve büyük bahçenin ortasında bulunan bu köşkten indikten sonra caddenin karşısında, deniz kıyısında ayrı bir bahçe vardı. Ve burada aileye ait bir deniz hamamı vardı.”

Latife Hanım’ın büyükbabası Sadık Bey tarafından 1860 yılında yaptırılan “Uşakizade Köşkü”, Ege mimarisinin eski eser niteliğindeki özgün örneklerinden biridir. Alt kat taşıyıcı duvarları moloz taştır. Üst iki katın duvarlarında, tuğla ve taş dolgulu ahşap taşıyıcılar kullanılmıştır. 

“Uşakizade Köşkü”nün restorasyon çalışmalarına, öncelikle binanın sağlamlaştırılması ile başlanmıştır. Birinci kattan çatıya kadar binanın içi ve dışı çelik yapı elemanlarıyla desteklenmiştir.

Köşkün dış cephesindeki tüm sıvılar sökülmüş, dere kumu, tuğla tozu, kireç ve saman karıştırılmasıyla elde edilen horasan sıva ile köşkün sıvası yapılmıştır. Yapının eski duvarlarını en iyi şekilde koruyup toparlayacak olan horasan sıvanın ana malzemesi olan harman tuğlaları zorlukla bulunmuş ve bir köyün değirmeninde öğütülmüştür.

Köşkün iki yönlü çıkış merdiveni ve balkonu aslına uygun mermerle döşenmiştir. Merdivenlerde Korkuteli taşı, balkonu ise Bergama Kurfallı taşı kullanılmıştır. Çatı ise eski görünümü korunarak onarılmıştır.

“Gazi Mustafa Kemal Paşa Kültür Merkezi”’nde, müze, kütüphane, müzik stüdyoları, resim ve heykel atölyeleri, toplantı, sergi, multivizyon salonları gibi kültür ve sanat bölümleri yer almıştır.

Köşk yapısının özgün planının korunması ve kullanımının müze olarak değiştirilmesi, ilave yapıların ise sergileme ve servis alanı olarak değerlendirilmesi uygun görülmüştür.

Bütün bu özverili çalışmaların sonucunda okul olarak amacımız, ulu önder Atatürk’ün Latife Hanım’la evlendikten sonra 91 gün yaşadığı köşkü, anıları ve ailesinden kalan eşyaları ile tüm ülke insanlarına bir müze olarak hizmete açmak, gelecek kuşaklarımıza bir eğitim öğretim kurumu olarak önemli bir kültür hizmeti sunmak olmuştur.

Türkiye Cumhuriyetine İzmir Özel Türk Koleji’nin armağanı olan “Uşakizade Köşkü” ve “Gazi Mustafa Kemal Paşa Kültür Merkezi”, 2000 metrekaresi kapalı alan olmak üzere 5000 metrekarelik bir alana yayılmıştır. “Uşakizade Köşkü”nü restorasyonun bittiği 14 Haziran 2001 tarihinden bu güne, köşkü yaklaşık 300 bin öğrenci ve yetişkin gezmiştir. Okulların isteği üzerine, “Gazi Mustafa Kemal Paşa Kültür Merkezi”nde Atatürk temalı belgeseller göstererek etkinliğin kalıcı olması temin edilmiştir.