İş Bankası’nın Kuruluşunun Temeli Uşakizade Köşkü’nde Atılıyor

İş Bankası’nın Kuruluşunun Temeli Uşakizade Köşkü’nde Atılıyor

İş Bankası’nın ana sermayeyi oluşturacak olan, Hindistan Müslümanlarının Kurtuluş Savaşı’nda harcanmak üzere topladıkları paranın öyküsünü okuyalım.    

Osmanlı İmparatorluğu, yirminci yüzyılın başında tek egemen Müslüman devletiydi. Çeşitli ırklardaki Dünya Müslümanlarının önemli çoğunluğu Osmanlı İmparatorluğu sınırlı içinde yaşıyor, geri kalan bazı yerlerde İngiliz ve Fransız sömürgesi altında bulunuyordu.

Merkezi Bombay’da bulunan ‘İndian Committee of the Caliphate’nin açmış olduğu yardım kampanyası, Hint Müslümanları arasında büyük ilgiyle karşılanmıştı. Bu şekilde Hint Müslümanlarının topladıkları para yardımı 125.000 İngiliz lirasına ulaşmaktadır. Yapılan para yardımı, Mustafa Kemal Paşa’nın, Osmanlı Bankası’nda açtığı hesapta muhafaza edilmiştir. Milli Mücadelede kullanılan paranın artanı, Mustafa Kemal Paşa’ya iade edilmiştir.

Cumhurbaşkanlığı Genel sekreteri Hasan Rıza Soyak:

         “…Açtığı çetin mücadeleye yardım amacıyla Hindistan’dan şahsına yaklaşık toplam 500–600 bin lira kadar para gönderilmişti.  O bu paranın 500 bin lirasını Büyük Taarruz’dan önce Maliye’nin karşılayamadığı bazı özel masraflar için Batı Cephesi Komutanlığı emrine vermişti… Yunanlıların kaçarken yakıp yıktıkları savaş alanında aç ve açıkta kalan zavallılara yapılan yardım da, Paşa’nın ordu ile beraber İzmir’e yolundayken verdiği emirle yine bu paradan yapılmıştır.

Zaferden sonra, 500 bin liranın üç yüz seksen küsur bin lirası Bakanlar Kurulu kararıyla kendisine iade olunmuştu. Atatürk bu paranın memleket hesabına en hayırlı, en faydalı nerede ve nasıl kullanılabileceğini düşünüyordu. Bu sırada kendisine Milli Banka kurulması gerektiğinden bahsedilmiştir; zaten o da yabancı mali kurumların, bu arada Osmanlı Bankası’nın, hazine ile yakından ilgisi olmasına rağmen, Cumhuriyet Hükümetine karşı takındığı katı tutumundan üzüntü duymakta, böyle bir milli kuruma ihtiyacı derinden hissetmekteydi.

Bunun üzerine derhal kararını verdi; elindeki paranın 250 bin lirasını ana sermaye olarak bu işe ayırdı” demektedir.

25 Ekim 1985 günü, Celâl Bayar, Çiftehavuzlar’daki evinde İş Bankası’nın kuruluşunu Utkan Kocatürk’e şöyle anlatmıştır:

“Ben imar iskân Vekili idim. Ve en ağır bir işti o zamana göre. Müşkilât içerisinde çalışıyorum. Bana Atatürk’ün kayınpederi Muammer Bey geldi: ‘Atatürk, beni size gönderdi’ dedi. ‘Atatürk’ün bir parası vardır’ dedi, “’ki yüz elli bin lira.’ Atatürk zamanında, Millî Mücadele’ye yardım için Hintliler yardım etmişlerdir. Hintliler bunu Atatürk’ün şahsına vermişlerdir. Bunu, ‘Atatürk başkasının parasını burada kendi hesabına...’ diye iftira edenler de mevcuttur; onu da bilirim. Atatürk bu parayı Maliye’ye vermiştir. Zafer kazanıldıktan sonra sarf olunmayan kısmı, bakiyesini, Maliye’den almıştır Atatürk o paranın; Osmanlı Bankası’na mevduat olarak yatırmıştır.. Osmanlı Bankası da... Bankacılar egoist olurlar, on para mevduat faizi vermemişler... O iki yüz elli bin lirayı -bir torba halinde- onları işletmişler adamakıllı. Anlaşılıyor ki, onu esas olarak iş Bankası’nın sermayesine Atatürk kullanmak istemişti. Muammer Bey de tüccar adam; Atatürk’ü teşvik etmiştir, bunları işletelim, diye... Ve ne şekilde işleteceklerinde de mutabık kalmamışlar, bir karara varmamışlar... Bana geldi Muammer Bey. Ben, imar vekiliyim.. Atatürk’ün bu bankada parası olduğunu ben de biliyorum. Anlaşılıyor ki Muammer Bey bunları işletelim, demiş... Nasıl işleteceğiz? Atatürk kendisine şunu söylemiş: ‘Benim bu işlere aklım ermez!’ —Hâlbuki cin gibi erer, daha iyi anlardı. Hani anlattın mı bir şeyi, en iyisini o seçmesini bilir!— ‘Git, Celâl’le görüş!’  demiş Muammer Beye, ‘O, bakalım bize ne tavsiye edecek?’ Geldi bana Muammer Bey ve: ‘Atatürk, size gönderdi beni!’ dedi. Ben kendisine: ‘Siz ne düşünüyorsunuz? Dedim. Muammer Bey: ‘Ben ihracat ve ithalât şirketini Atatürk’e tavsiye ediyorum’ dedi. Tüccar adam, onu anlıyor… Dedim: ‘İthalât ve ihracat şirketine çok ihtiyacımız vardır, ihracat ve ithalat şirketi lâzımdır; bizimkileri alıştırmak için de.. Ama Atatürk’ün sırf para kazanmak için herhangi bir şirkette beraber bulunması veyahut şahsen direkt olarak da para kazanmasını ben doğru bulmam! Atatürk öyle bir şey yapmalıdır ki, bu para ile herkesin istifade edebileceği bir şekil, bir müessese kurmalıdır. O da, o umumî istifade içeresinde hissesini almalıdır. Bu da banka ile olur!’  Böyle dedim kendisine... Çünkü biz Türklere ait olmak üzere bir banka kurulmasının lâzım olduğuna dair inancım vardı. ‘Türkler banka kuramazlar, kursalar da işletemezler, istidatları yoktur(!)’ bu kompleksi yıkmak istiyordum. Ve ancak Atatürk’e bir millî banka kurmak yaraşır ve lâzımdır da hatta... Muammer Beyle görüştükten birkaç gün sonra, ben Çankaya’ya gittim. Atatürk’ün odasına girdiğim vakit beni görünce: ‘Gel bakalım!’ Dedi, ‘Bir banka kursak nasıl olur?’ Evet, o sordu bana... Demektir ki teklif benden gelmiştir ve bana bırakmıştır.”

20 Ağustos 1924 günü yapılan Bakanlar Kurulu toplantısında, Gazi “Milli Banka” kurma kararını şöyle açıklamıştır:

“Vatanı kurtaracak ve yükseltecek önlemlerin başında halkın doğrudan doğruya itibar ve güveninden doğup meydana gelen tam manasıyla modern ve milli bir banka kurmak...”

Ancak, ileride göreceğimiz gibi, kuruluş aşamasında Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın İş Bankası’na parasal katkısı 250.000 lira ile sınırlı değildi. Gazi, 1.000.000 lira sermaye ile kurulan bankanın 250.000 lira hisse senedini parası peşin ödeyerek satın aldığı gibi, 26 Ağustos 1924 tarihinde bankadaki 2 numaralı hesabına ayrıca 207.400 lira yatırmıştı. Dolayısıyla Gazi Mustafa Kemal Paşa, kuruluş aşamasında, parasını peşin ödeyerek satın aldığı 25.000 hisse ve hesabına yatırdığı 207.400 lira ile bankaya toplam 457.400 liralık bir katkıda bulunmuştu.   

Tarihçi Cemal Kutay, kurulan ilk milli bankaya “İş Bankası” adının bizzat “Büyük Kurtarıcı” tarafından konulduğunu belirtmiştir. Bankanın ilk genel müdürlüğüne, Maliye Bakanlığı’ndan istifa eden Celal (Bayar) Bey getirilmiştir.

İzmir Göztepe’de bulunan, 15 yıl müdürlük yaptığım, ailenin yazlık köşkü, Uşakizade Köşkü’nde fikren kurulan İş Bankası, 9 Eylül 1924 günü Ankara’da düzenlenen özel bir törenle resmen açılmıştır.            

Günümüzde, Atatürk’ün kurduğu, ilk özel banka olan İş Bankası, dünyanın büyüklük olarak 122. Bankası olması tüm Atatürkçülerin gururudur. Bu makale; “Latife Mustafa Kemal” adlı kitabımızdan bir alıntıdır.